راه یافتگان به عرصه‏گاه حسنات اخلاقى، و آراستگان به زیبایى‏هاى معنوى، و دارندگان خصلت‏هاى ارزشى، و پاک دامنان از زشتى‏هاى نفسانى عقیده دارند هر انسانى براى رسیدن به فضایل انسانى و خصلت‏هاى ملکوتى، و حالات ارزشمند باطنى به پنج حقیقت نیازمند است:

1. معرفت و آگاهى به زیبایى‏هاى اخلاقى.

2. دلبستگى و عشق ورزى به آنها.

3. به کار گرفتن آن حسنات آسمانى و ملکات عرشى.

4. تداوم بخشیدن نسبت به کارگیرى و عمل به آنها.

5. تبلیغ هنرمندانه و دعوت همگان با زبانى پر از مهر و محبت به آن خصلت‏هاى الهى و انسانى.

به دست آوردن معرفت به آن موارد سعادت بخش کار مشکلى نیست و رفت و آمد چندانى نیاز ندارد، همه مى‏توانند به کتاب‏هایى که در این زمینه بزرگان‏ دین و عالمان متعهد و دانشمندان دلسوز نوشته‏اند مراجعه کنند. نوشته‏هاى آنان تلفیقى از آیات و روایات و مباحث عقلى است و خوشبختانه برخى از آنها هم که عربى است یا مطابق با متن عربى یا خلاصه‏اى از آن براى استفاده‏ى عموم ترجمه شده است.

مانند بزرگوارى در اسلام ترجمه‏ى متن عربى کتاب اخلاق راغب اصفهانى، و ترجمه‏ى حقایق فیض، و اخلاق حسنه‏ى فیض، و معراج السعادة و نیز کتاب‏هاى مهمى که در این زمینه در نوع خود بى‏نظیر است مانند جلد دوم اصول کافى، تحف العقول، مجموعه‏ى ورّام، محجّة البیضاء، ایمان و کفر، بحار الانوار، جامع السعادات و امثال این کتاب‏ها، که انسان با دقت در متن آنها به حسنات اخلاقى معرفت و آگاهى پیدا مى‏کند، و هنگامى که با چشم دل مطالعه کند چراغ عشق به آن واقعیات در خانه‏ى دل او روشن مى‏شود و به انسان براى آراسته شدن به آن موارد و به کار گرفتن آن ارزش‏ها حرکت مى‏دهد، و آن چنان آن حسنات در مقام عمل به ذائقه‏ى جان او شیرین مى‏نماید که عاشقانه تحت هر شرایطى به تداوم بخشیدن به عمل به آنها تن مى‏دهد، و براى این که دیگران هم از این بوستان همیشه بهار محروم نمانند، به تبلیغ آن و دعوت مردم به آراسته شدن به آنها عاشقانه قدم به میدان مى‏نهد و از دل و جان براى تحقق آنها در وجود مردم مایه مى‏گذارد.

مردم باید بدانند که به کار گرفتن حسنات اخلاقى از اعظم عبادات و افضل قربات است، عبادتى که نیاز به زحمت غسل و وضو و روى به قبله کردن ندارد.

پاداش حسن خلق‏

در روایتى درباره‏ى پاداش این عبادت عظیم ولى بى‏زحمت مى‏خوانیم که امام صادق علیه السلام فرموده:

إنّ اللَّهَ تَبارَکَ وَتَعالَى لَیُعْطِى العَبْدَ مِن الثَّوابِ عَلَى حُسْنِ الخُلُقِ کَما یُعْطِى‏ المُجاهِدَ فِى سَبیلِ اللَّهِ یَغدُو عَلَیهِ وَیَرُوحُ‏ «1»

. خداى تبارک و تعالى یقیناً بنده‏ى خود را بر حسن خلق پاداشى چون پاداش رزمنده‏اى که شبانه‏روز در راه خدا مى‏رزمیده عطا مى‏کند.

انسان وقتى همه‏ى مردم را- از زن و فرزند گرفته تا غریبه‏ترین غریبه‏ها- بنده‏ى خدا ببیند و خود را نیز در همان جایگاه مشاهده کند و این حقیقت را هم به خود بقبولاند که همه از او بهترند، جایى براى به کارگیرى زشتى‏هاى اخلاق نسبت به بندگان خدا نمى‏ماند، بلکه کوشش انسان در این نقطه متمرکز مى‏شود که با همگان در سایه‏ى پرمایه‏ى حسنات اخلاقى رفتار کند و حتى بدى‏هاى اخلاقى آنان را با زیبایى‏هاى اخلاقى پاسخ دهد، چنان که خداى مهربان در قرآن مجید از پیامبرش، تلافى بدى‏ها را با خوبى‏ها خواسته، و این واقعیت در حقیقت اوج اخلاق و قلّه‏ى معنوى خصلت‏هاى مثبت است.

«وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ* وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» «2».

و نیکى با بدى یکسان است. [بدى را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسى که میان تو و میان او دشمنى است، گویى دوستى یکدل مى‏گردد.

و این [خصلت‏] را جز کسانى که شکیبا بوده‏اند نمى‏یابند و آن را جز صاحب بهره‏اى بزرگ، نخواهد یافت.

آیه‏اى است کم‏نظیر، همراه با عالى‏ترین مسائل معنوى و ارزشى، در بخش‏ اوّل آیه اعلام مى‏کند که هرگز حسنه و نیکى و زشتى و بدى اخلاقى یکسان و برابر نیست، حسنه‏ى اخلاقى راهى به سوى قرب و رضاى خداست، و زشتى اخلاقى راهى به سوى سخط و خشم حق و آتش دوزخ است، حسنه‏ى اخلاقى مایه‏ى ارزش انسان و امنیت و آرامش و دل خوشى فرد و خانواده و جامعه، و زشتى اخلاقى مایه‏ى پستى و ناامنى و اضطراب فرد و خانواده و جامعه است.

در بخش دوم آیه، فرمان حکیمانه مى‏دهد، زشتى اخلاقى دیگران را به خود با روش اخلاقى بهتر و حالتى که نیکوتر است دفع کن که ناگهان میان تو و کسى دشمنى است گویا یارى و دوستى نزدیک و خودمانى است.

در بخش سوم آیه، مى‏گوید این حسنه‏ى اخلاقى بهتر و برتر را که مقابله‏ى بدى با روشنى که روش بهتر است نمى‏پذیرند مگر کسانى که وجودشان را از انتقام گرفتن منع مى‏کنند، و بر مرز حقایق اخلاقى ثبات و پایدارى مى‏نمایند.

در بخش پایانى آیه، مى‏فرماید این روش را نمى‏پذیرند مگر آنان که از خیر و کمال و کرامت و بزرگوارى نصیب عظیم دارند.

پاداش صبر و بردبارى‏

آرى، صبر نمودن و پایدارى نشان دادن و ثبات قدم داشتن در امر معنوى، و در برابر تلخى‏ها و برخوردهاى نامناسب دیگران براى استوار شدن حقایق اخلاقى در عمق نفس عبادتى بسیار مهم و داراى پاداشى باارزش است.

امام باقر علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت مى‏کند:

إذا کانَ یَومَ القیامَة جَمَعَ اللَّه عزّ وجلّ الخلائِقَ فِى صَعیدٍ وَاحدٍ، ونادى‏ مُنادٍ مِن عند اللَّهِ یَسمَعُ آخرُهم کما یَسمَعُ أوّلُهم یقولُ: أین أهلُ الصبرِ؟ قَالَ: فیقومُ عُنُقٌ مِن النّاسِ مُستَقبِلُهم زُمرةٌ مِن المَلائِکةِ فیقولونَ لَهُم: ما کانَ صبرُکُم هَذا الَّذى صَبَرتُم؟ فیقولون: صَبَرنا أنفُسنا على طاعةِ اللَّه وصَبَرناها عَن مَعصِیةِ اللَّه.

قال: فَیُنادى مُنادٍ مِن عِندَ اللَّه: صَدَقَ عِبادِى خَلَوْا سبیلَهُم لِیدخُلوا الجنّةَ بِغَیرِ حسابٍ‏ «3».

هنگامى که روز قیامت شود خدا همه را در یک سرزمین جمع مى‏کند و از جانب خدا ندا دهنده‏اى ندا مى‏دهد که اولین و آخرین آن ندا را مى‏شنوند مى‏گوید: اهل صبر و شکیبایى کجایند؟ پس گروهى از مردم از جاى برمى‏خیزند و دسته‏اى از فرشتگان از آنان استقبال مى‏کنند و به آنان مى‏گویند: صبر شما چه بود؟ مى‏گویند: ما وجودمان را بر طاعت خدا نگاه داشتیم و نسبت به معصیتش حبس نمودیم. پس ندا دهنده‏اى از سوى خدا ندا مى‏دهد: بندگانم راست مى‏گویند، راه را به روى آنان باز کنید تا بدون حساب وارد بهشت شوند.

پیوند میان خالق و مخلوق‏

امیرالمؤمنین علیه السلام مى‏فرماید: خدا حسنات اخلاقى را پیوند بین خود و بندگانش به شمار آورده و در این زمینه روایت بسیار مهمى از حضرت نقل شده، که نمونه‏ى آن در کتاب‏هاى روایى بسیار کم است:

أنّه قَالَ لِوَلَدِهِ إنّ اللَّهَ عَزَّ وَجلَّ جَعَلَ مَحاسِنَ الأخلَاقِ وُصلَةً بَینَهُ وَبَیْنَ عِبَادِهِ‏فیجب أحَدَکُم أن یتمسَکَ بِخُلُقٍ مُتَّصلٍ باللَّهِ‏ «4»

. به فرزندانش فرمود: بى‏تردید خداى عزّ و جلّ زیبایى‏هاى اخلاق را پیوند میان خود و بندگانش قرار داده، پس به هر یک از شما واجب است متمسک به اخلاق متصل به خدا شود.

امام صادق علیه السلام در رابطه با زیبایى‏هاى اخلاقى مى‏فرماید:

اخلاق نیکو و خصلت‏هاى زیبا جمال در دنیا و نگاه دارنده‏ى انسان از عذاب در آخرت است، کمال دین به آن است، و مایه‏ى تقرب به سوى خداست، و حسنات اخلاقى در همه‏ى انبیا و اولیا و اوصیا موجود بوده است...

و آنچه در حقیقت زیبایى‏هاى اخلاقى است جز خدا کسى نمى‏داند، پیامبر فرمود: حاتم روزگار ما حسن خلق و صفات حسنه است و حسن خلق لطیف‏ترین حقیقت در دین و سنگین‏ترین مایه در میزان است‏ «5».

دارنده‏ى حسنات اخلاقى عاشقانه آن را هزینه مى‏کند

حسنات اخلاقى هنگامى که در انسان جلوه مى‏کند چون کریم گشاده دستى هر لحظه مى‏خواهد خیرش را به دیگران برساند، صاحب حسنات اخلاقى در هزینه کردن این مایه‏هاى ملکوتى نسبت به دیگران حتى حیوانات سر از پا نمى‏شناسد و زمان و مکان برایش مطرح نیست.

زینب کبرى علیها السلام قهرمان کربلا و مثل اعلاى ایمان و عمل، داستان عجیبى را از همسرش عبداللَّه بن جعفر به این مضمون نقل مى‏کند که عبداللَّه گفت: من از سفرى باز مى‏گشتم در حال خستگى به نزدیک قریه‏اى رسیدم، باغى سرسبز و خرّم در بیرون آن قریه بود، پیش خود گفتم بروم از صاحب باغ اجازه بگیرم تا اندک زمانى از خستگى راه بیاسایم.

کنار در ایستادم و سلام کردم، غلام سیاه نزدیک من آمد و با محبت مرا به درون باغ دعوت کرد، من بدون این که خود را معرفى کنم وارد باغ شدم. او گفت: من مالک باغ نیستم، مالک باغ در قریه است ولى این اجازه را دارم که عزیزى چون شما را بپذیرم. میان باغ رفتم و نقطه‏اى را براى استراحت در نظر گرفتم، نزدیک ظهر بود، غلام سفره‏ى نانش را باز کرد، تا خواست بسم اللَّه بگوید و لقمه‏ى اوّل را از سفره بردارد، سگى وارد باغ شد، از خوردن باز ایستاد، در چهره‏ى سگ دقت کرد، او را گرسنه یافت، یک قرص نان نزد سگ گذاشت و سگ هم با حرص هرچه تمام‏تر خورد، قرص دوم و سوم را هم به سگ داد، وقتى خیالش از سیر شدن سگ آسوده شد، سفره‏ى خالى را جمع کرد و در گوشه‏اى گذاشت.

به او گفتم: خود غذا نمى‏خورى؟ گفت: ندارم، جیره‏ام در روز همین سه قرص نان است. گفتم: چرا همه‏ى آن را به این سگ دادى؟ گفت: قریه‏ى ما سگ ندارد، این سگ از جاى دیگر به این باغ آمد و معلوم بود خیلى گرسنه است و من تحمل گرسنگى این مهمان ناخوانده‏ى زبان بسته را نداشتم. گفتم: پس با گرسنگى خود چه مى‏کنى؟ گفت: با صبر و حوصله روز را به شب مى‏آورم!

عبداللَّه گفت: من از کرامت و اخلاق و مهرورزى و برخوردش با سگى که از جاى دیگر آمده بود شگفت زده شدم، پس از استراحت به قریه رفتم و سراغ صاحب باغ را گرفتم. وقتى او را یافتم خود را معرفى کردم که من عبداللَّه بن جعفر داماد امیرالمؤمنین علیه السلام هستم. گفت: فداى قدمت، و به من اصرار ورزید که به خانه‏اش بروم. گفتم: مسافرم و براى رفتن عجله دارم، آمده‏ام باغ تو را بخرم. گفت: شما که زندگى و کارت در مدینه است، این باغ را براى چه مى‏خواهى؟ جریان را به او گفتم و پس از اصرار زیاد باغ را خریدم. گفتم: غلام را هم به من بفروش. غلام را هم فروخت. به باغ برگشتم و به غلام گفتم: تو را و باغ را از مالکت خریدم و تو را در راه خدا آزاد کردم و باغ را نیز به تو بخشیدم!

آرى، به قول قرآن اگر خوبى کنید به خود خوبى کرده‏اید.

«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ» «6».

اگر نیکى کنید به خود نیکى کرده‏اید.

و به قول امیرالمؤمنین علیه السلام حسنات اخلاقى پیوندى میان خدا و بندگان اوست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- کافى: 2/ 101، باب حسن الخلق، حدیث 12؛ بحار الانوار: 68/ 377، باب 92، حدیث 10.

(2)- فصلت (41): 34- 35.

(3)- امالى طوسى: 102، المجلس الرابع، حدیث 158؛ بحار الانوار: 71/ 392، باب 28، حدیث 14.

(4)- نزهة الناظر: 52، حدیث 27؛ مستدرک الوسائل: 11/ 192، باب 6، حدیث 12719.

(5)- قال الصادق علیه السلام: الخلق الحسن جمال فی الدنیا، ونزهة فی الآخرة، وبه کمال الدین، والقربة إلى اللَّه عزّ وجل، ولا یکون حسن الخلق إلا فی کل ولی، وصفی؛ لأن اللَّه تعالى أبى أن یترک ألطافه بحسن الخلق، إلا فی مطایا نوره الأعلى، وجماله الأزکى؛ لأنها خصلة یخص بها الأعرفین به، ولا یعلم ما فی حقیقة حسن الخلق إلا اللَّه عز وجل، قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم: خاتم زماننا إلى حسن الخلق، والخلق الحسن ألطف شی‏ء فی الدین، وأثقل شی‏ء فی المیزان، وسوء الخلق یفسد العمل، کما یفسد الخل العسل، وإن ارتقى فی الدرجات فمصیره إلى الهوان، قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم: حسن الخلق شجرة فی الجنة، وصاحبه متعلق بغصنها، یجذبه إلیها، وسوء الخلق شجرة فی النار، وصاحبه متعلق بغصنها، یجذبه إلیها.

مستدرک الوسائل: 8/ 449، باب 87، حدیث 9967؛ بحار الانوار: 68/ 393، باب 92، حدیث 61.

(6)- اسراء (17): 7.